Już wkrótce na naszej stronie ukaże się długo oczekiwana publikacja członków KNDB dotycząca Miejsc Świętych. Już teraz jednak dajemy Wam jej przedsmak – opracowanie dotyczące miasta Arbel.
Serdecznie zachęcamy do przeczytania i mamy nadzieję, że artykuł zachęci Was do śledzenia naszej strony internetowej, na której już lada chwila dostępna będzie cała publikacja!
Pozdrawiamy serdecznie!
KNDB
- Arbel [Arbela]
Ruiny starożytnego miasta Arbel (Khirbet Irbid), górujące nad jeziorem Genezaret i nad Doliną Arbeli, znane są dzisiaj przede wszystkim z pozostałości synagogi z IV w. po Chr. oraz z klifów kryjących w sobie wiele jaskiń – schronienia ludności w trakcie wojen.
Pytanie, na które poznacie odpowiedź, czytając artykuł:
Czym wyróżniała się synagoga w Arbel, dlaczego stanowi ona tak ważne i ciekawe odkrycie?
Położenie
Pozostałości starożytnego miasta Arbel znajdują się na dzisiejszej Górze Nittaj w północnej części Palestyny, we wschodniej części Dolnej Galilei. Miejsce to znajduje się ok. 5 km na północny zachód od Tyberiady, po zachodniej stronie jeziora Genezaret, niemal 400 m ponad jego taflą.
Oniesienia biblijne
Stary Testament zna jedynie dwa użycia nazwy Arbel. Pierwszy raz pojawia się w deuterokanonicznej 1 Księdze Machabejskiej, gdzie autor przez Arbelę określa nie miasto, a całą dolinę na zachód od jeziora Gegezaret (por. 1 Mch 9,2). Po raz drugi nazwę – tym razem już samego miasta – przywołuje prorok Ozeasz. Odwołuje się on do zburzenia „Bet-Arbel” przez Szalmana (prawdopodobnie Salamanu, król Moabu, współczesny Tiglat-Pileserowi III – por. przypis w BT5), jako przykładu totalnego zniszczenia (por. Oz 10,14).
Nazwa nie występuje w Nowym Testamencie.
- Historia miejsca w starożytności
Starotestamentowe wspomnienie Beth Arbel (Oz 10,14) stanowi najstarsze i jedyne biblijne źródło potwierdzające istnienie miasta. Kilku szczegółów dotyczących jego historii w starożytności dowiadujemy się jednak z dzieł Józefa Flawiusza, który kilkukrotnie przywołuje nazwę miasta. Odnosi się on do Arbel m.in. podczas opisu jego zdobycia podczas powstania Machabeuszy, na krótko przed bitwą pod Elasą (160 r. przed Chr.), w której zginął Juda Machabeusz, pierwszy przywódca powstania: „(…) [Bakchides] rozłożył obóz w galilejskim mieście Arbela i oblegał tam ludzi ukrytych w jaskiniach (wielu bowiem schroniło się do tych pieczar), aż pojmał ich i wtedy podążył stamtąd spiesznie ku Jerozolimie” (Antiq., XII 11.1). Umocnione jaskinie, jako miejsce schronienia, koło „wsi noszącej nazwę Arbela” Flawiusz przywołuje również przy opisie wojen prowadzonych przez Heroda Wielkiego z galilejskimi Zelotami (Antiq., XIV, 15.4; por. również De bello I, 16.2).
O historii Arbel w starożytności można powiedzieć w rzeczywistości niewiele więcej. Odniesienia do rabinów, którzy odwiedzali Arbel, mogą świadczyć o tym, że istniał tu tzw. bet midrasz (dom nauki). Talmud oraz pijutim odnoszą się do doliny Arbeli jako miejsca, od którego – po rozegraniu się ostatecznej bitwy – rozpocznie się odkupienie. Wreszcie w starożytności miasto znane było z obfitych zbiorów zboża oraz lnu.
Do Arbel odnoszą się również opisy podróżników, które na tych terenach umiejscawiają groby Nittaja Arbelity, Diny córki Jakuba, Seta syna Adama, Rabbiego Zeiry czy też egzylarchy[1] Ezechiasza.
Historia wykopalisk archeologicznych
Wykopaliska i odkrycia w miejscu, gdzie istniało Arbel były prowadzone przez szereg archeologów, z których większość skupiła się na najważniejszym odkryciu na terenach starożytnego miasta – synagodze. Pierwszym, który opisał jej ruiny, był E. Robinson. Czternaście lat po jego pracach z 1852 r. Arbel badane było przez Palestine Exploration Fund, dzięki czemu stworzony został plan miejsca. Jednak dopiero ok. czterdzieści lat później H. Kohl oraz C. Watzinger przeprowadzili zakrojone na większą skalę wykopaliska w północnej i północno-wschodniej części miejsca modlitwy na terenie ruin synagogi.
Kolejnymi archeologami, którzy ponownie badali i wysuwali nowe hipotezy dotyczące przeznaczenia odkrytych pomieszczeń, byli N. Avigad oraz Z. Yeivin. Częściowa odbudowa i prace mające na celu ochronę zabytku zostały przeprowadzone pod kierunkiem Z. Ilana oraz A. Izdarecheta.
Synagoga
Powstanie synagogi (ostatecznej fazy budowy) datuje się, podobnie jak wiele innych synagog z terenów Galilei, na IV w. po Chr. Czas ten został określony na podstawie odkryć numizmatycznych in situ oraz analizy architektonicznej M. Fishera. Dwupiętrowa budowla, zorientowana północ-południe, o zewnętrznych wymiarach 20,35 m długości na 18,5 m szerokości, została zbudowana w większości z wapienia – odróżnia ją to w sposób wyraźny od innych, bazaltowych, zabudowań miasta.
Jednym z najciekawszych elementów architektonicznych jest główne wejście do synagogi, które ze względu na ukształtowanie terenu umiejscowione zostało od strony wschodniej. Stanowi to rzadkość wśród galilejskich synagog posiadających zazwyczaj wejście od południa. Wejście wykuto z jednego fragmentu kamienia, prawdopodobnie już wcześniej znajdującego się na miejscu budowy. We wnętrzu budynku znajdują się trzy rzędy kolumn tworzące razem kształt litery „U”. Ich kapitele są wykute w porządku korynckim (na parterze) oraz jońskim (na piętrze).
Ciekawym znaleziskiem archeologicznym w synagodze jest skrzynia o wymiarach 1,48 m na 1,35 m i o głębokości 1,1 m, wykuta w kamieniu i wmontowana we wschodnią część północnego muru. Dostęp do skrzynki przez małe drzwiczki znajdował się w jej północnej części, czyli na zewnątrz synagogi. Prawdopodobnie umożliwiała ona wiernym anonimowe składanie ofiar.
Do innych istotnych znalezisk ze starożytnego miasta Arbel i jego najbliższych okolic należy zaliczyć również ruiny budowli publicznej, spichlerze oraz cysterny na wodę, jak również cmentarz, znajdujący się między osiedlem i Doliną Arbeli, oraz znajdujące się tam dziesiątki kutych w kamieniu grobowców.
- Odpowiedź na pytanie:
Synagoga w Arbel była szczególna pod wieloma względami. Na tle miasta wyróżniała się innym budulcem (wapień zamiast granitu). Na tle innych synagog z regionu Galilei zaś przede wszystkim tym, że główne wejście znajdowało się od strony wschodniej, nie zaś południowej. Synagogę wyróżnia też wejście, wykute z jednego głazu (włącznie z progiem) oraz dobre dostosowanie budynku do ukształtowania terenu.
Czy wiesz, że…
(i) W okresie Drugiej Świątyni, wioska Arbela była miejscem zamieszkania Nittaja Arbelity, mędrca, któremu Miszna przypisuje powiedzenie: „Trzymaj się z dala od złego sąsiada. Nie
przyjaźnij się z niegodziwym i nie wpadaj w rozpacz pod wpływem nieszczęścia[2]”.
(ii) Synagoga w Arbel przez pewien czas służyła za meczet, o czym świadczy doskonale zachowany mihrab na południowej ścianie budowli.
(iii) Starożytna synagoga jest jedynym budynkiem całego miasta zbudowanym nie z bazaltu, a niemal w całości z wapienia.
[1] Tytuł przywódcy Żydów diaspory babilońskiej.
[2] Pirkei Avoth, 1,7, tłum. z hebr. M. Friedman.
Autor opracowania: Mateusz Krawczyk
Zdjęcia: ks. Tomasz Borkowski