Niedługi czas temu KNDB było na Cyprze, a choć wyjazd już za nami, to badania i praca naukowa wciąż o tę piękną wyspę się ocierają. Niżej prezentujemy tekst naszej koleżanki, Hanny Kamińskiej, pt. „Wspólnota żydowska (i judeochrześcijańska?) na Cyprze”.
Serdecznie zachęcamy do przeczytania!
Wspólnota żydowska (i judeochrześcijańska?) na Cyprze.
Istnieją liczne materiały źródłowe, które dają wyraz obecności wspólnoty żydowskiej na Cyprze. Z takich materiałów można wydzielić te pochodzące z Pisma Świętego oraz świadectwa pozabiblijne.
Biblijne źródła informacji o tej wspólnocie to głównie (poza Dz 4,36-37) Dz 11,19-20; 13,1-13, opisujące kontekst wizyty Pawła na Cyprze (teksty te zostaną omówione później
w niniejszej pracy), ale także teksty Starego Testamentu wspominające żydowską obecność na wyspie: zwł. 1 Księga Machabejska 15,15-25 (zwł. w 23)[1]. Tekst ten opowiada
o korespondencji pomiędzy Rzymskim konsulem Lucjuszem Kalpurniuszem Pizonem Pontifex, a królem Ptolemeuszem IV Eurgetesem[2]. W korespondencji tej żydowscy obywatele zwrócili się do władz rzymskich o odnowienie traktatu szacunku, przychylności i przyjaźni wobec Żydów, który obowiązywać miał zarówno w całym królestwie, jak i w poszczególnych prowincjach oraz miastach. Księgi Machabejskie wspominają Cypr także w 4,29 i 12,2.
We wcześniejszych księgach Starego Testamentu Cypr wspominany jest jako Kittim[3]
i Elisza[4] (Rdz 10,4; 1Krn 1,7; Ez 27,7). Wprawdzie nie mówi się tam jeszcze o ludności żydowskiej, ale wspomina się samą wyspę w księgach, które były przecież częścią ważnej spuścizny żydowskiej.
Pierwsi Izraelici dotarli na Cypr dość wcześnie. Przypuszcza się, że mogło to mieć miejsce w VIII lub VI w. przed Chr. Daty te są ważne w dziejach biblijnego Izraela.
W 722 r. wrogie wojska asyryjskie najechały najpierw na Samarię, w konsekwencji czego nastąpiło przesiedlenie ludności Państwa Północnego (Izraela) do Mezopotamii. Z kolei w VI w. przed Chr. ponownie ludność żydowska, tym razem z Państwa Południowego, ucierpiała
z powodu ucisku wywartego przez mieszkańców Mezopotamii – Babilończyków, którzy ponownie zmusili ją do przesiedlenia. Skutkami obydwu przesiedleń, była ucieczka pewnej części społeczności żydowskiej z Palestyny. Cześć z nich mogła udać się na Cypr, który leży przecież niecałe 100 km od Palestyny.
Jednak pierwszym historycznym poświadczeniem obecności społeczności żydowskiej na Cyprze może być dopiero fenicka inskrypcja z IV w. przed Chr., znaleziona w mieście Kition. Zachowały się na niej zapisy żydowskich imion, np. Aggeusz (syn Azariasza)[5].
Dwaj uczeni, G. Hill i T.B. Mitford, wysunęli mimo to hipotezę, że pierwsi Żydzi na Cyprze osiedlili się dopiero w czasach Ptolemeusza II Filadelfosa[6]. Obecność żydowską na wyspie w okresie hellenistycznym potwierdza w swoich pismach Józef Flawiusz.
W „Dawnych Dziejach Izraela” przytacza on wzmianki i opisuje wydarzenia z udziałem żydowskiej społeczności Cypru. Pisze, że kiedy na wyspie panował Ptolemeusz IX Soter
(w latach 142-180 przed Chr.), ludność żydowska znajdowała się w „stanie rozkwitu”, porównując liczebnie obecność żydów do żyjących, np. w Jerozolimie, Judei czy
w Aleksandrii[7]. Wspomina także, wydarzenia z czasów Hirkana, których echo dotarło do wspólnoty żydowskiej na Cyprze[8].
Józef Flawiusz opisuje również późniejsze epizody, z okresu rzymskiego, np. ten, który miał miejsce po śmierci Arystobula, którego bohaterką była Salome (siostra Heroda Wielkiego) i niejaki Laturos – żydowski zarządca Cypru[9]. Jak zauważa E. Dąbrowski[10], na Cyprze w tym okresie wśród wielu narodów znajdowali się liczni Żydzi, szczególnie obecność ich widoczna była (co podawał wcześniej sam Józef Flawiusz[11]) za Heroda Wielkiego, który otrzymał od Cesarza Gajusza Juliusza Oktawiana część udziałów
w kopalniach miedzi na Cyprze[12]; a po śmierci Heroda, jedna z jego wnuczek – Aleksandra – wyszła za mąż za żydowskiego Cypryjczyka – Timios’a[13].
Kolejnym świadectwem potwierdzającym obecność żydowską na Cyprze jest korespondencja pomiędzy Agryppą I, a cesarzem Kaligulą, która wspomina tam, liczne kolonie żydowskie[14].
W źródłach starożytnych wspominane są także pochodzące z tego okresu żydowskie miejsca modlitewne na Cyprze. Najbardziej znanymi wśród nich były synagogi: w Lapethos, Golgoi, Constantia-Salaminie[15]. Z. J. Kapera, cytując T. B. Mitforda, wspomina jeszcze inną synagogę – w Amathous – której istnienie potwierdziło odkrycie napisu wykonanego
w drzewie cedrowym, który (jak przypuszcza) umieszczony był na drzwiach tejże synagogi[16].
Konkludując, trzeba powiedzieć, że niewiele wiemy o strukturach i początkach obecności Żydów na Cyprze, ale mamy świadectwa, że w okresie rzymskim – kiedy przybędzie na wyspę św. Paweł – istniała tam prężna gmina żydowska. Jednym z członków tej żydowskiej diaspory był właśnie Barnaba, „lewita rodem z Cypru”, późniejszy towarzysz Pawłowej podróży apostolskiej. Interesujące, że kiedy Paweł z Barnabą i Janem Markiem podczas pierwszej podróży misyjnej, dotarł na Cypr, pierwsze kroki skierował właśnie do synagog. Najpierw w Salaminie, potem w Pafos (co zostanie omówione w niniejszej pracy później), oraz przypuszczalnie w innych synagogach na wyspie.
Można przypuszczać także, że znaczna część Żydów, którzy przybyli na Cypr
w I w. po Chr. zapoznała się już wcześniej z chrześcijaństwem w Palestynie. Część z nich chrześcijaństwo odrzuciła, ale część przyjęła, stając się pierwszymi wyznawcami Chrystusa na wyspie, jeszcze przed przybyciem św. Pawła. Np. część tych judeochrześcijan, zgodnie
z tekstem Dz 11,19-20 (który zostanie omówiony w pracy później), przybyła na wyspę z powodu prześladowania, jakie wybuchło na skutek stracenia Szczepana, pierwszego chrześcijańskiego męczennika. Żydzi, którzy poznali już Jezusa dotarli na Cypr, do Antiochii czy Fenicji, uciekając z Jerozolimy.
Znamienna w tym kontekście może być również informacja o Łazarzu, którą przytaczają Ewangeliści – Jan i Łukasz. Łazarz był przyjacielem Jezusa, mieszkał wraz ze swoimi dwiema siostrami Marią i Martą we wschodniej części Góry Oliwnej (Betania, późniejsze Lazarium, dzisiejsza Al-Ajzarija). Łazarza łączyły dobre i serdeczne stosunki
z Jezusem, który był wielokrotnym gościem w jego domu. Kiedy zaczęły się represje wobec Jezusa, dom Łazarza był dla Jezusa miejscem ostoi. Kiedy dotarła wiadomość do Jezusa
śmierci Łazarza, posłyszana od jego sióstr, Jezus szybko udał się do Betanii dokonując cudu wskrzeszenia Łazarza, co opisuje Ewangelista Jan w rozdz. 11. Jak głosi jedna z późniejszych chrześcijańskich opowieści, Łazarz po tych wydarzeniach był (w Palestynie) prześladowany
i wytykany palcem z powodu Jezusowego cudu. Tradycja, kultywowana zwłaszcza
w Kościele Wschodnim, wskazywała, że z tego powodu zdecydował się na ucieczkę
z Palestyny. Dotarł na Cypr, już po zmartwychwstaniu Chrystusa, osiedlając się w mieście Kition (dzisiejsza Larnaka), gdzie zgodnie z tą tradycją, przez ok. 40 lat sprawował władzę biskupią. Dla upamiętnienia osoby biskupa Łazarza został ufundowany Kościół w Larnace przez ówczesnego bizantyjskiego cesarza Leona Mądrego[17].
Uderzające jest to, że Dzieje Apostolskie, które dość szczegółowo opisują Pawłową wizytę na Cyprze, nawet jednym słowem nie wspominają o Łazarzu i tradycji z nim związanej. Tajemnicą pozostaje dlaczego? Jednak sam fakt istnienia takiej tradycji, zmusza do zastanowienia się nad początkami chrześcijaństwa na wyspie. Wygląda na to, że były one ściśle związane z obecnością żydowską. Dlatego też, pierwsze wspólnoty chrześcijańskie na wyspie – czy to po-Pawłowe, czy przed-Pawłowe – miały charakter judeochrześcijański[18].
W czasach po-Pawłowych dzieje wspólnoty żydowskiej (i judeochrześcijańskiej) toczyły się swoim torem. Wiemy, że w roku 117 po Chr., z nie końca wiadomych przyczyn, doszło do powstania żydowskiego przeciwko Rzymianom, władającym wyspą, E. Dąbrowski podkreśla, że Żydzi stanowili liczną grupę na Cyprze. Uznali oni przynajmniej za przesadną wzmiankę wyciągniętą przez Kasjusza Diona, albowiem pod okres kończącego się, panowania Trajana (98 – 117), na wyspie wybuchły zamieszki,
w których udział swój mieli żydzi. Przypuszcza się, iż w zamieszkach tych, mogło uczestniczyć ok. 240 tys. osób ze społeczności Żydowskiej, która wymordowała tamtejszych mieszkańców[19]. Liczba ta przez niektórych historyków traktowana jest jednak
z „przymrużeniem oka”. Zamieszki te jednak w dość krótkim czasie zostały stłumione.
Niezależne jednak od tych późniejszych wydarzeń, warto przyjrzeć się dokładniej kontekstowi sprzed powstania żydowskiego (w 117 r.), a dokładniej z samej apostolskiej wizyty Pawła na wyspie. Jednym z tekstów przybliżających te wydarzenia jest fragment z Dz 11,19-20.
[1] L. Roth, O. Bustanay, Cyprus, w: Encyclopedia Judaica (second edition), vol. 5 (Coh-Doz), red. M. Berenbaum, F. Skolnik, Macmillan Reference USA, Detroit 2007, s. 347.
[2] Z. J. Kapera, The Jewish Presence In Cyprus Before AD 70, “Scripta Judaica Cracoviensia” 7/2009, s. 33.
[3] Pierwsze wzmianki wspominające o kraju Kittim (Cypr) pojawiają się na kartach Starego Testamentu
w księgach: Rodzaju 10,4; Ezechiela 27,6; Jeremiasza 2,10; Izajasz 23,1 oraz w Liczb 24,24 (W. Chrostowski, Kraj Kittim, Biblia o Cyprze, „Miejsca Święte” 1 (73) 2003, s. 8-9.). Etymologii i związku między Kittim a dzisiejszym Cyprem, należy dopatrywać się podejmując rozważania księgi Rodzaju 10,4, w której wspomina się dzieje potomków Noego. Kittim był synem Jawana, syna Jafeta, syna Noego od, którego wziął swój początek Kettim (Chetim). Nazwa, pojawiająca się w opisie Rdz 10,4 rozpatrywana jest bardziej pod kątem, podziału politycznego, niżeli miała by mieć większy związek z opisem pochodzenia ludów (W. Chrostowski, Kraj Kittim, Biblia o Cyprze, s. 9.). W rzeczy samej, Cypr swoją nazwę zawdzięcza miastu Kittion, położonego na południu wyspy, od którego wziął nazwę, rozpowszechniając ją po całej wyspie.
[4] L. Roth, O. Bustanay, Cyprus, w: Encyclopedia Judaica (second edition) s. 347. Inną nazwą, pojawiającą się w Starym Testamencie jest Elisza – Elishah (hebr. השָילאֱ), która przez wielu uczonych identyfikowana jest
z Alaszia (W. Chrostowski, Kraj Kittim, Biblia o Cyprze, s. 9). Określenie to pojawia się w źródłach Amarna, Mari, Ugarit wraz z dokumentami Egipskimi z II tys. przed Chr., wspominając, iż Alaszia była miejscem wydobycia miedzi, a taki punkt znajdował się na Cyprze. W niektórych tekstach Alaszia, wspominana była, jako miejsce położone niedaleko Cylicji, co odpowiadało by poleżeniu Cypru (J. McRay, Cyprus, w: The Anchor Bible Dictionary, vol.1 (A-C), red. D. N. Freedman, New York, Doubleday 1992, s. 1929.). Jak wspominał sam Józef Flawiusz w dziele „Dawne Dzieje Izraela”, księga dwudziesta, II, 5, (przeł. Z. Kubiak i J. Radożycki, s. 817.).
[5] Z. J. Kapera, The Jewish Presence In Cyprus Before AD 70, “Scripta Judaica Cracoviensia”, vol., 7/ 2009, s. 33.
[6] Tamże, s. 33.
[7] Tamże, s. 34.
[8] J. Flawiusz, „Dawne Dzieje Izraela”, Księga piętnasta, X, 5 (przeł. Z. Kubiak i J. Radożycki, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1993, s. 534.).
[9]Tamże, s. 539.
[10] E. Dąbrowski Dzieje Apostolskie. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, t V, wyd. Pallottinum, Poznań 1961, s. 333.
[11] J. Flawiusz, „Dawne Dzieje Izraela”, księga szesnasta IV, 5 (przeł. Z. Kubiak i J. Radożycki, s. 665.).
[12] Najbardziej znane są trzy kopalnie: jedna z nich znajdowała się w Marium, druga w Soli, trzecia, jak się przypuszcza, nieopodal Gór Troodos – w miejscowości Tamassos. Pisze o nich Z. J. Kapera (zob. Tamże, Górnictwo starożytnego Cypru, „Filomata” nr 224 , styczeń 1969, s. 219.), wspominając cypryjskiego króla Kinyrasa (wymieniany również jako fundator świątyni dla Afrodyty w Pafos) jako pioniera górnictwa cypryjskiego.
[13] J. Flawiusz, „Dawne Dzieje Izraela”, Księga osiemnasta, V, 4 (przeł. Z. Kubiak i J. Radożycki, s. 747.).
[14] Z. J. Kapera, The Jewish Presence In Cyprus Before AD 70, s. 33.
[15] Cyprus w: The Virtual Jewish Library http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/cyprus.html [dostęp z dn. 07.01.2014].
[16] Tamże. Więcej na ten temat zob. P. Petit, Eteocypriot Myth and Amathusian Reality, “Journal of Mediterranean Archeology 12 (1999) 1, s. 108-120.
[17] P. E. Prodromou, Krzyż nad Lewantem, „Miejsca Święte” 1 (73) 2003, s. 21.
[18] Więcej na temat judeochrześcijaństwa i relacji z judaizmem, zob. Chrześcijaństwo a judaizm rabiniczny. Historia początków oraz wczesnego rozwoju, red. H. Shanks, przekł. W. Chrostowski, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2013.
[19] E. Dąbrowski, Dzieje Apostolskie. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, s. 334.