Wstęp

Dominująca nad Pragą Katedra Św. Wita, Wacława i Wojciecha, mieszcząca się na Hradczanach, jest nieodzowną częścią kompleksu pałacowego i siedzibą arcybiskupów praskich. Ta największa i najważniejsza czeska świątynia stanowi jeden z cenniejszych przykładów architektury późnego gotyku w Europie Środkowej. Miejsce kultu, istniejące tu od X wieku, zmieniało się na przestrzeni lat, jednak prawdziwą katedrę, która miała rozmachem dorównać największym europejskim kościołom, zaczęto budować w 1344 roku. Po pewnym czasie budowę przerwano aż na pięć wieków. Ostateczny kształt Katedra św. Wita zawdzięcza budowniczym z przełomu XIX i XX wieku i dlatego też ta piękna strażnica cennych i świętych skarbów jest mieszanką stylów gotyckiego, renesansowego i barokowego. Budynek przez wieki pełnił nierozdzielnie funkcje świątyni, siedziby biskupa, jak też panteonu narodowego, będąc jednocześnie miejscem kultu, pomnikiem historii i powiernikiem klejnotów koronacyjnych.

Do koga należy katedra?

Zlaicyzowani Czesi postrzegali katedrę jako zabytek należący do całego narodu. W związku z tym w roku 1954 komunistyczne władze zawłaszczyły katedrę, ogłaszając naród czechosłowacki właścicielem Zamku Praskiego, zaś urzędowi prezydenta przypisując stanowisko dyrektora. Kwestia własności powróciła po aksamitnej rewolucji (1989 r.). Od 1992 roku Kościół próbował odzyskać świątynię. W 1994 sąd przyznał prawa własnościowe Kościołowi. Prezydent Wacław Havel zaakceptował to rozstrzygnięcie, jednak werdykt wywołał falę protestów społecznych. W 1995 wyrok unieważniono, a sprawę skierowano do ponownego rozpatrzenia. Na podstawie orzeczenia sądu z 2006 roku, Kościół przejął zarządzanie katedrą. Sąd podtrzymał jednak rozporządzenie z 1954 roku, orzekając, że do Kościoła należy wyposażenie, natomiast budynek pozostaje własnością państwa. W 2007 r., gdy wyrok skasowano, sprawa wróciła do punktu wyjścia, a państwo ponownie przejęło świątynię. W 2009 r. władze Kościoła złożyły skargę do Trybunału Konstytucyjnego. Konflikt o prawa własności do katedry stał się interesujący tym bardziej, że praktycznie niemożliwe jest ustalenie właściciela w momencie utworzenia obiektu. Trwający 18 lat spór zakończyło dopiero porozumienie między nowo mianowanym arcybiskupem Pragi, Dominikiem Duką i prezydentem Wacławem Klausem, zawarte 24. maja 2010 r. Obie strony wobec braku prawnego rozwiązania kwestii przywrócenia własności kościelnej, przymusowo znacjonalizowanej przez władze komunistyczne, postanowiły zrezygnować z postępowania sądowego, podejmując się wspólnej pieczy nad świątynią, którą powierzyły powołanej w tym celu radzie. Zarząd Zamku Praskiego przydzielił stronie kościelnej dwa budynki konieczne do sprawowania liturgii w katedrze – Stare Probostwo (siedziba kapituły metropolitalnej) i Dom Mladoty. Koszty utrzymania katedry i dwóch budynków spoczywają na administracji zamkowej, podlegającej urzędowi prezydenta. Kapituła metropolitalna św. Wita postanowiła wycofać skargę złożoną Trybunału Konstytucyjnego.

Historia zabytku

Pierwszy kościół na hradczańskim wzgórzu powstał z inicjatywy księcia Wacława I w 925 roku. Była to orientowana rotunda romańska o średnicy 13 metrów, otoczona czterema apsydami. Służyła jako kaplica zamkowa. Poświęcono ją świętemu Witowi, którego relikwie otrzymał Wacław, pochowany tu w 938 roku, niedługo po swojej męczeńskiej śmierci w 935, w krótkim czasie ogłoszony świętym. W 973 roku, gdy Praga została stolicą biskupią, świątynię podniesiono do godności katedry. W roku 1039 do relikwii św. Wita i św. Wacława, dołączyły relikwie św. Wojciecha, zagrabione z Gniezna przez Brzetysława I. Na skutek napływu pielgrzymów i potrzeb kultu, w 1060 roku książę Spitygniew II podjął decyzję o rozbudowie świątyni. Powstała w ten sposób trójnawowa bazylika romańska na planie krzyża z dwoma wieżami. Południowa apsyda dotychczasowej rotundy, zawierająca grób św. Wacława, została włączona do prezbiterium katedry. W tej świątyni ukoronowano pierwszego króla czeskiego, Wratysława II w 1085 roku, a dnia 26 maja 1303 r. miał tu miejsce ślub Wacława II z Ryksą Elżbietą i jej koronacja na królową Czech i Polski.

Gdy w Pradze ustanowiono arcybiskupstwo w 1344 r., rozpoczęto prace nad budową gotyckiej katedry. Kierownikiem prac został Maciej (zwany też Mateuszem) z Arras, który zaplanował wzniesienie jasnej matematycznie i geometrycznej kompozycji, zgodnej z koncepcją francuskiego gotyku, pełniącej funkcje katedry, kościoła koronacyjnego, królewskiego miejsca spoczynku, skarbca i miejsca pielgrzymek. Maciej przed śmiercią zdążył wybudować jedynie wschodnią część prezbiterium. Peter Parler, młody mistrz, traktujący architekturę niczym rzeźbiarstwo, w roku 1352 przejął kierowanie budową i radykalnie zmienił formę architektoniczną budowli, wprowadzając do projektu swoje śmiałe i innowacyjne pomysły: zrezygnował z zasady ścisłej symetrii, zróżnicował formy kaplic chóru, oparł ciężar konstrukcji na okazałych łukach oporowych, bogatych w liczne motywy charakterystyczne dla gotyku – wimpergi, ślepe maswerki i pinakle. Dało to możliwość rozjaśnienia prezbiterium wielkimi oknami witrażowymi o wyszukanej dekoracji maswerkowej i wprowadzenia tryforium, czyli podokiennej galerii arkadowej, w której Parler wraz ze swoją strzechą wyrzeźbił podobizny władców i budowniczych. Przez 46 lat pracy, Parler zakończył budowę prezbiterium z kaplicą św. Wacława, południowe ramię transeptu z reprezentacyjną Złotą Bramą oraz dolne partie dzwonnicy. W 1385 r., wraz z zamknięciem pierwszego etapu wznoszenia katedry wyświęcono prezbiterium, prowizorycznie zamknięte od zachodu 32-metrową ścianą. Gdy Peter Parler zmarł w roku 1397, prace kontynuowali jego synowie, kończąc budowę transeptu i dzwonnicy.

Z początkiem wojen husyckich w pierwszej połowie XV wieku budowę wstrzymano. Sama świątynia ucierpiała wskutek walk oraz wielkiego pożaru, który wybuchł w 1541 roku. Przez pięć wieków poważniejsze postępy w pracach miały miejsce jedynie za panowania Władysława Jagiellończyka, gdy wzniesiono tak zwaną emporę Władysława, inicjując budowę nawy głównej; następnie należy wspomnieć budowę mauzoleum królewskiego w latach 1566-1589 oraz wystawienie w XVIII w. nagrobka św. Jana Nepomucena. Podejmujący się prac budowniczowie nie zwracali uwagi na dotychczasowa koncepcję architektoniczną świątyni, dlatego też budynek nosi cechy renesansowe i barokowe: hełm, którym przykryto prowizorycznie wieżę południową w XVIII wieku, pozostał jej trwałym elementem. Barokową pozostałością są również wielkie organy w północnym skrzydle transeptu. Gdy 1859 powołano Towarzystwo dla Ukończenia Budowy Świątyni Świętego Wita (Jednota), natychmiast przystąpiono do remontu dotychczasowej konstrukcji, a w 1872 pod kierunkiem architekta neogotyku – Josefa Krannera, następnie Josefa Mockera i Kamila Hilberta rozpoczęto realizować projekt bazujący na oryginalnych planach katedry. Część zachodnia niemal w całości nawiązuje do części historycznej – powtórzono artykulację ścian, układ sklepień, a w ścianach przy tryforium podjęto kontynuację portretowania czeskich notabli. Przy wystroju świątyni działali czescy artyści. Prace zakończono ostatecznie w 1929 roku, na tysiąclecie męczeństwa świętego Wacława.

Wystrój

Katedra, stanowiąca nieodzowną część Hradczan, najlepiej prezentuje się oglądana z Mostu Karola nad Wełtawą, skąd bryła kościoła przypomina ogromny odwrócony okręt, przytrzymywany łukami przyporowymi i ostro nachylonym, pociętym siatką rombów dachem. Rozmiary świątyni to 124 metry długości, 60 metrów szerokości i 34 metry wysokości. Zwiedzający, będąc już na szczycie wzgórza zamkowego, opuszczając Drugi Dziedziniec, zaraz po przekroczeniu bramy prowadzącej na plac przed katedrą, otwierają oczy szeroko ze zdziwienia. Ukazuje się im bowiem monumentalna fasada zachodnia z dwoma wieżami (82 metry wysokości) i ogromną rozetę o średnicy ponad 10 metrów. Poniżej przedstawienia postaci budowniczych kościoła (warto zwrócić uwagę na obecność XX wiecznych artystów, ubranych w garnitury), a na dole trzy portale, których tympanony ozdobiono reliefami (w centrum Ukrzyżowanie i rzucenie kości o szatę Jezusa, po lewej Złożenie do grobu, po prawej Wniebowstąpienie). Odlane z brązu drzwi wejściowe przedstawiają historię budowy świątyni na przestrzeni dziesięciu wieków (wejście środkowe), oraz męczeństwa świętych Wojciecha i Wacława (drzwi pod wieżami).

Stojąc w tym miejscu trudno oprzeć się wrażeniu, że katedrę wciśnięto tu na siłę. Cofnięcie się i objęcie wzrokiem całej budowli jest wręcz niemożliwe. Dopiero przesuwając się po Trzecim Dziedzińcu w prawo, w kierunku Pałacu Królewskiego zauważyć można, że wysoka na 96 m wieża główna, jest doskonałym punktem widokowym, dokoła którego roztacza się malownicza panorama Pragi. W cieniu katedry wznosi się budynek nazywany po czesku Stare Probostwo, który pod barokową fasadą, efektem wielu przebudowań, skrywa romańskie mury. Był to pierwszy pałac biskupi, siedziba kapituły i, do czasu powstania Uniwersytetu Karola (1348 r.), „najważniejsza instytucja kulturalna w państwie”1. Obok ustawiono 16-metrowy monolit, będący pomnikiem ofiar I wojny światowej, a nieco dalej kopię sześćsetletniej figury świętego Jerzego2.

Stąd też można obejrzeć południową ścianę świątyni, z jej charakterystyczny elementami. Pierwszym jest Wieża Południowa, nakryta cebulastym barokowym hełmem, która pełni funkcje dzwonnicy. Znajduje się w niej największy czeski Dzwon Zygmunt (średnica 256 cm, wysokość 203 cm, waga 16,5 tony3), odlany w 1549, wiszący w towarzystwie innych renesansowych dzwonów: Wacława (1542), Jana Chrzciciela (1546) oraz Józefa (1602). Z biciem tych dzwonów wiąże się wiele legend i przekonanie o ogromnym wpływie na nastrój narodu czeskiego, za to każde uszkodzenie zapowiada tragedię narodową. Znajdujący się na wieży zegar może zastanawiać bacznych obserwatorów, jest bowiem dwutarczowy: jedna tarcza pokazuje godziny, druga minuty. Połączenie dwóch wskazówek na jednej osi w czasach budowy zegara było jeszcze zbyt skomplikowane4. Rokokowa galeryjka z hełmem na szczycie wieży to dzieło Mikołaja Pacassiego. Na szczycie wieży pozłacany krzyż, kogut oraz, na samej górze, trzyipółmetrowy czeski lew z epoki Marii Teresy. Drugim natomiast obiektem wartym uważnej obserwacji z tej strony katedry jest Złota Brama, stanowiącą niegdyś główne wejście, poprzedzone przedsionkiem ozdobionym trzema ostrołukowymi arkadami. Widoczne wyżej okna należą do skarbca, wzniesionego specjalnie dla klejnotów królewskich.

Z bogatej dekoracji rzeźbiarskiej portalu pozostały glifowane ościeże, archiwolty, wsporniki, zworniki sklepienne oraz konsole i baldachimy, które niegdyś gościły figury apostołów i proroków. Powyżej znajduje się XIV-wieczna, wenecka mozaika przedstawiająca scenę z sądu ostatecznego: kompozycja podzielona jest na kilka stref: w centrum znajduje się Chrystus adorowany przez Maryję i św. Jana, a także świętych patronów Królestwa Czeskiego (Prokopa, Zygmunta, Wita, Wacława, Ludmiłę i Wojciecha). Poniżej klęczą cesarz Karol IV z czwartą żoną Elżbietą Pomorzanką. Natomiast w strefach bocznych, jeszcze niżej, po lewej stronie Zbawiciela przedstawiono potępionych, a po prawej zbawionych. Złotą Bramę zdobią również dodatki XX-wieczne: kraty w arkadach z alegoriami 12 miesięcy, mozaiki wewnątrz portyku (Adam i Ewa, Ukrzyżowanie) oraz wrota. Warto zwrócić uwagę na kamienne maswerki zdobiące spiralną klatkę schodową znajdującą się po stronie Kaplicy Świętego Wacława. Bardziej w prawo: oparte na arkadach przejście z Pałacu Królewskiego do Katedry, z czasów Władysława Jagiellończyka. Dalej zaś, przesuwając się wzdłuż murów, w ruchu przeciwnym do wskazówek zegara, możemy podziwiać eleganckie łuki przyporowe pięciu wielkich, wielokątnych kaplic, które dodają urody pięknemu prezbiterium, pamiętającemu czasy francuskiego mistrza, Mateusza z Arras. W północnym skrzydle transeptu powtórzono spiralne klatki schodowe ze skrzydła południowego.

Gdy wchodzimy do świątyni, naszym oczom ukazuje się wytwornie urządzona przestrzeń świątyni, której ogrom zapiera dech w piersiach. Po chwili dostrzegalny staje się układ przestrzenny katedry: nawa główna i dwie nawy boczne przecięte transeptem, otoczone wieńcem 20 kaplic. Pierwsza kaplica po lewej została ufundowana w latach trzydziestych XX wieku przez przedsiębiorcę tekstylnego Bartoňů z Dobenína, chociaż sam ołtarz pochodzi z XIV wieku. Mozaiki na ścianach, przedstawiające uczynki miłosierne, wykonał Franciszek Kysela. W 1989 roku z okazji kanonizacji przez Jana Pawła II Świętej Agnieszki Czeskiej, kaplicę ozdobiono jej figurą, na ołtarzu umieszczono relikwie i zadedykowano Patronce kraju5, córce króla Przemysła Ottokara I, która urodziła się około 1211 r. w Pradze6. Za młodu planowano ją wydać za jednego z synów Henryka Brodatego i w związku z tym w 1216 r. posłano ją razem ze starszą siostrą Anną do Trzebnicy pod opiekę św. Jadwigi Śląskiej. Gdy dwóch synów króla zmarło w młodym wieku, a trzeci poślubił Annę, jej siostrę , Agnieszka wróciła do Pragi. Jej rękę obiecano synowi Fryderyka II, jednak również to małżeństwo nie doszło do skutku; księżniczka odrzuciła również oświadczyny samego cesarza. Ufundowała w Pradze szpital oraz klasztor klarysek zwany Czeskim Asyżem, do którego wstąpiła w 1234 roku, czyniąc go, jako ksieni, ośrodkiem odnowy religijnej. Agnieszka prowadziła życie pełne wyrzeczenia i dzieł miłosierdzia, korespondowała ze św. Klarą i papieżem Grzegorzem IX, służyła duchową pomocą młodym ludziom, którzy pragnęli poświęcić się Bogu poprzez życie zakonne i niejednokrotnie była mediatorką między swoim zwaśnionym ojcem, Przemysłem Ottokarem I, a dziadkiem, Władysławem II Przemyślidą. Zmarła w opinii świętości w 1282 r., jej liturgiczne wspomnienie Kościół w Czechach obchodzi 13 listopada (w Polsce 2 marca).

Poruszając się dalej, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, wzdłuż lewej ściany, jako drugą widzimy Kaplicę Schwarzenberską, której imię pochodzi od słynnego i odgrywającego ważną rolę rodu arystokratycznego. Znajdujący się tu witraż, powstały w latach 30’ XX wieku, przedstawia historię relikwii Św. Jana Nepomucena (autor Karel Svolinsky). Ponadto umieszczono tu na ołtarzu późnogotycki tryptyk z XVI wieku, którego centralna część obrazuje Pokłon Trzech Króli. Trzecia w kolejności jest Nowa Kaplica Arcybiskupia, którą w 1909 wyznaczono na miejsce pochówku arcybiskupów. Mieszczą się tu m.in. groby Jana Kardynała Očka i Franciszka kard. Tomáška. Zdobi ją wykonany w 1931 secesyjny witraż autorstwa Alfonsa Muchy, przedstawiający świętych Cyryla i Metodego. Ściana nad ołtarzem zawiera malowidło Wniebowzięcie Panny Marii, powstałe w dobie renesansu, pierwotnie umieszczone w Kaplicy Św. Wacława. Kolejnym pomieszczeniem jest renesansowa kruchta, którą zdobi sklepienie żebrowe. Jej charakterystyczną częścią są kręcone neogotyckie schody, prowadzące do skarbca katedralnego, skrywającego jedne z cenniejszych w Europie paramenta liturgiczne i dzieła sztuki, powstałe na przestrzeni od VIII do XIX wieku, wśród nich miecz św. Stefana z X w., korona pogrzebowa króla Rudolfa Habsburga z 1307 r., insygnia grobowe Przemysła II z 1296 r., tzw. infuła św. Wojciecha z XIV wieku i inne cenne pamiątki, które pozostają niedostępne dla zwiedzających. Do kruchty przylega Nowa Zakrystia, znajdująca się pod Skarbcem Katedralnym. Na jej zewnętrznej ścianie na koniec XIX wieku umieszczono secesyjny krucyfiks autorstwa wielkiego artysty i myśliciela religijnego, Franciszka Bilka.

Teraz możemy zatrzymać się na chwilę adoracji w kaplicy Najświętszego Sakramentu, usytuowanej w transepcie, zwanej też Kurova Kaple, co nawiązuje do znajdującego się nad nią chóru. Wejść do niej można przez rzeźbione drzwi pochodzące z XVII wieku, ozdobione postaciami świętych. Wewnątrz uwagę przykuwa wielopłaszczyznowe sklepienie sieciowe, którego żebra tworzą siatkę rombów. Obok ołtarza z Najświętszym Sakramentem ustawiono późnobarokową katedrę biskupią. Schody znajdujące się w kaplicy prowadzą do Wohlmutowej Kruchty, czyli chóru muzycznego, dzieło Bonifacego Wohlmuta. Artysta zbudował go w latach 1556-1561 na ówczesnej zachodniej ścianie prezbiterium, która, choć prowizoryczna, przetrwała 400 lat. Na chórze zbudowano organy Ferdinand (3 manuały, pedał i około 40 rejestrów), które spłonęły na skutek bombardowania zamku przez artylerię pruską w 1757 roku. Po rozbudowie katedry do obecnych rozmiarów, w latach dwudziestych XX wieku, chór przeniesiono do północnej części transeptu. Przepiękne i monumentalne organy pneumatyczne, składają się z dwóch prospektów: górnego, barokowego, zbudowanego w 1765 roku przez Antoniego Gartnera w miejsce zniszczonego instrumentu, oraz dolnego, neoklasycystycznego, zbudowanego w latach 1929-1932). Poprzez gruntowną restaurację instrumentu, zakończoną w 2001 roku, dźwięk odzyskał przyjemną dla ucha miękką barwę, która jest typową cechą organów postromantycznych.

Za transeptem, czternastowieczną część katedry rozpoczyna parlerowska Kaplica świętego Zygmunta, którego relikwie w roku 1365 sprowadził król Karol IV. Na ścianach namalowano sceny z życia świętego Zygmunta (z XVI w.) oraz Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny (z XVII w). Ołtarz barokowy z 1720 roku zaprojektował Franciszek Maksymilian Kaňka. Widoczne tu nagrobki należą m.in. do Zygmunta Batorego (ostatniego z książąt Siedmiogrodzkich) oraz Humprechta Jana Cernina z Chudenic (nagrobek w kształcie edykuły). Kolejna sala to Stara Zakrystia, zwana też Kaplicą świętego Michała. Jest to dwudzielne pomieszczenie, którego sufit składa się z dwóch różnych sklepień połączonych zwornikiem. Wnętrze zdobią: polichromowana rzeźbą św. Michała z XVII w, XVI-wieczna kopia Tycjana Chrystus wjeżdżający do Jerozolimy, umieszczona nad barokowym konfesjonałem, obraz największego malarza barokowego w Czechach, P. Brandla Chrzest Chrystusa w Jordanie z 1722 r. oraz poczet arcybiskupów praskich od pocz. XVII w. do lat 30 XX. Dwoje świętych to Wacław i Ludmiła, malowidło ścienne z końca XVII wieku. Kręcone schody w kącie prowadzą do dawnego skarbca, dziś miejsca przechowywania paramentów liturgicznych. kolejna jest Kaplica Świętej Anny, miejsce pochówku Nosticów, fundatorów srebrnego relikwiarza  1266 r., bogato zdobionego, zawierającego relikwie około 40 świętych, zrabowanego z Trewiru w czasach rewolucji francuskiej. Na neogotyckim ołtarzu, dziele Józefa Mockera, znajduje się kopia, oryginał umieszczono w Skarbcu Katedralnym. Ściany kaplicy ozdobiono scenami z życia świętej Anny i Maryi (XIX w).

Następujące po sobie pięć kolejnych kaplic to dzieło Mateusza z Arras. Pierwsza jest Stara Kaplica Arcybiskupia (także Pernštýnská, jako miejsce pochówku rodu Pernstejnów), zadedykowana świętej Agacie. Są tu groby arcybiskupów praskich z lat 1793-1901. Na ścianach Franciszek Sequens w 1879 namalował sceny z życia świętego Wojciecha. Kaplica świętego Jana Chrzciciela, dedykowana także świętemu Antoniemu Pustelnikowi, ufundowana została przez pierwszego arcybiskupa praskiego Ernesta z Pardubic (dlatego też nazywana jest Arnoštova). Nagrobki Brzetysława II i Borzywoja II wykonał Parler. W kaplicy przechowuje się tzw. Świecznik Jerozolimski, który zrabował z Mediolanu w 1158 r. świeżo koronowany Władsysław II Przemyślida. W 1863 ze względu na zawilgocenie rozebrano jej mury i wzniesioną ją od nowa. Ołtarz neogotycki zbudowano w 1876 roku. Kaplica Trójcy Przenajświętszej zbudowana została w centrum, poświęcona w 1368, co pozwala wnioskować, że budowę katedry rozpoczęto właśnie od niej. Mieści nagrobki książąt Brzetysława I i jego żony oraz Spitygniewa II (autorstwa synowca Piotra Parlera – Andrzeja), a także nagrobek Zdenka Lva z Rozmitali (zm. 1535), przywódcy czeskiej szlachty, która zdecydowała o wyborze na króla Ferdynanda I Habsburga, męża Anny Jagiellonki. Widoczna w górze rzeźba z 1521 roku, przedstawiająca Ukrzyżowanie, zawisła tu jako wotum za zwycięstwo Ferdynanda II Habsburga nad husytami pod Białą Górą (1620). Naprzeciwko znajduje się ołtarzyk z relikwiami świętego Wita i najstarsza nekropolia biskupów praskich (pochówki od XI do XIV wieku). za filarem zawierającym kulę armatnią z oblężenia pruskiego (1757) Kaplica Świętych Relikwii (czes. Ostatku; inne nazwy to: Najświętszej Maryi Panny, św. Wojciecha, św. Doroty, Šternberská, Saská), ufundowana w połowie XIV wieku przez księcia Rudolfa I Saskiego. Ściany zdobi herb Rudolfa, malowidło Pokłon Trzech Króli (XIV w.), zaś na ołtarzu kolekcja relikwii, zainicjowana przez Karola IV. Pełnopostaciowe tumby Przemysła Ottokara I i Przemysła Ottokara II wykonane zostały w warsztacie Piotra Parlera. Ciekawostką jest, że w grobie drugiego z królów, otwartym w 1976 znaleziono insygnia pogrzebowe. Tutaj też spoczywają oddzielone przy balsamowaniu wnętrzności cesarza Rudolfa II. Ostatnią z Mateuszowych jest Kaplica świętego Jana Nepomucena (ale też św. Erharda, Otýlii oraz Wojciecha), po fundatorze arcybiskupa Janie Očku z Vlašime nazywana Vlašimská, którego marmurowy nagrobek wystawił Piotr Parler. Przy ścianach cztery srebrne popiersia z 1717: św. Wita, Wacława, Wojciecha i Cyryla (niekiedy miejsce to nazywane jest Kaplica Patronów Narodu Czeskiego). Umieszczone na ołtarzu relikwie świętego Wojciecha i świętych Pięciu Braci (Pierwszych Męczenników Polskich) w Pradze znalazły się za sprawą księcia Brzetysława I (zrabował je 1038 roku). Obecne tu malowidła przedstawiają Matkę Bożą Pasawską (1602), chrzest niewidomej św. Otylii z rąk św. Ekharta. Obecność na obrazie postaci biskupa Jana Očka przypomina o jego pragnieniu uzdrowienia z jaskry, którą był dotknięty (w wyniku zastosowanej terapii w 1344 stracił wzrok w jednym z oczu). Przed kaplicą, w latach 1733-1736, wzniesiono pięciometrowy nagrobek świętego Jana Nepomucena, efekt współpracy Józefa Emmanuela Fischera von Erlach, Antoniego Corradiniego i Jana Józefa Würtha. Szacuje się, że do jego wykonania zużyto 1800 kg srebra7. Na podstawie wykonanej z marmuru wyrzeźbiono historię męczeństwa Jana Nepomucena (1350-1393), po bokach dwa ołtarze. Wyżej znajduje się niesiona przez aniołów srebrna trumna, na której klęczy święty, wyżej rozpościera się baldachim. Po obu stronach umieszczono ołtarze. Nagrobek w 1746 otoczono marmurową balustradą, ozdobioną alegoriami Milczenia, Mądrości, Siły i Sprawiedliwości, dzieło Jana Antonina Quittainera i rodziny Seitzów. Obecnie nagrobek pełen figur błyszczy się dzięki temu, że przed wizytą papieża Benedykta XVI w Czechach (rok 2009), został dokładnie wyczyszczony. W Kaplicy świętej Marii Magdaleny, fundacja rodu Waldensteinów (stąd też Valdštejnská). W 1928 roku pod konfesjonałami w części północnej odnaleziono płyty nagrobne dwóch wielkich architektów katedry – Mateusza z Arras (zm. 1352) i Piotra Parlera (zm. 1399). Obecnie, te gotyckie nagrobki, ozdobione portretami artystów, wmurowane są w ściany kaplicy. Sień i Oratorium Królewskie to kolejny obiekt na naszej trasie. Wiszący tu krucyfiks to cenna rzeźba z końca XIV wieku. Lożę, zarezerwowaną do królewskiej modlitwy, zbudowano w 1493 r. na polecenie króla Władysława Jagiellończyka, którego monogramem ozdobiony jest zwornik. Balustrada została odnowiona przez Józefa Mockera w XIX wieku, widoczne na niej herby należą do (od lewej): Dalmacji, Górnych Łużyc, Bośni, Polski, Węgier, Czech, Moraw, Luksemburga, Śląska, Dolnych Łużyc. Ciekawie prezentuje się dekoracja sklepienia pod emporą, stanowiona faktycznie przez żebrowanie, które w tym przypadku przybrało postać rozrastających się gałęzi. W Kaplicy świętego Krzyża (Kristovy tváře, nebo také Kristovy líce. Kaple sv. Šimona a Judy) zmieszano dwie koncepcje mistrzów – Mateusza i Piotra. Miejsce słynie z gotyckiej polichromii, jednej z najstarszych w katedrze (1380): u stóp Madonny klęczy król Wacław IV z żoną. Pierwotnie patronami kaplicy byli święci Szymon i Juda, o czym przypomina średniowieczny obraz. Na przeciwległej ścianie pamiątka kanonizacji świętego Jana Nepomucena (1729): dwa obrazy przedstawiające męczeństwo i gloryfikację świętego, pędzla Odoarda Vicinellego. Nad barokowym ołtarzem, którego antependium zdobi popiersie Nepomucena, zobaczyć można XV-wieczny cedrowy krucyfiks. Schody z kaplicy wiodą do wykopalisk archeologicznych obrazujących dawniejsze dzieje katedry.

Będąc już o krok od Kaplicy Św. Wacława, zaglądamy na chwilę do Kaplicy Świętego Andrzeja, zaprojektowanej przez Parlera na planie kwadratu. Nazywa się ją także Martinická, ponieważ mieści nagrobki Jana i Jarosława Borzity z Martinic (drugi był urzędnikiem, wyrzucony przez husytów z okna w czasie drugiej defenestracji praskiej w 1618 roku). Przy ścianie znajduje się też renesansowe epitafium Jana Popela z Lobkovic (zm. 1569). Elementy wyposażenia wnętrza pochodzą z XIX wieku. Nagrobek, znajdujący się naprzeciwko kaplicy, ozdobiony lwem, postaciami Minerwy, Marsa oraz amorków, ponadto popiersiem i herbem zmarłego, zawiera szczątki Leopolda hrabieko Šlika, najwyższego kanclerza. Przy pracy nad tym dziełem w 1723 roku, swoje siły zjednoczyli Fischer von Erlach, Kaňka i Braun.

Kaplica Świętego Wacława (Svatováclavská se světcovým hrobem) jest najbardziej atrakcyjna spośród wszystkich kaplic Katedry, uważana za „jedno ze szczytowych dzieł gotyku Europy Środkowej”8. Konstrukcja na planie kwadratu, zbudowana przez Mateusza z Arras i rozbudowana przez Piotra Parlera, wtopiona w bryłę katedry, wyróżnia się bogatym zdobnictwem – okładziny ścienne wykonano ze złota i półszlachetnych kamieni (jaspisów, ametystów, chalcedonów, chryzoprazów i agatów), których można doliczyć się aż 13459. Konsekrowano ją w 1367 roku, jednak jeszcze w latach 1372-73 pod gzymsem dodano cykl malowideł, przedstawiający sceny z Męki Chrystusa , natomiast wyżej życie i męczeństwo św. Wacława. W ołtarzu scena ukrzyżowania, po bokach klęczą postacie Karola IV i jego czwartej żony, Elżbiety Pomorskiej. Wyżej figura świętego Wacława (dzieło Parlera) w otoczeniu aniołów i patronów Czech. Ponad nimi około 1506 roku dodano dwie duże postacie, prawdopodobnie Władysława Jagiellończyka i Anny De Foix-Candale10. Znajdujący się w południowo wschodnim narożniku XIV-wieczny Nagrobek Wacława zrekonstruował na początku XX wieku Kamil Hilbert, odkryto wtedy pozostałości romańskiej apsydy i miejsce pochówku świętego. W głębi przykuwający uwagę pozłacany relikwiarz z 1375 roku, projektu Parlera. Drzwi w kaplicy prowadzą do Komnaty Koronnej, gdzie przechowywane są insygnia koronacyjne. Chociaż strzeże jej najnowsza elektronika antywłamaniowa, zachowana jest ustanowiona w 1791 roku tradycja siedmiu spustów – stąd widoczne w drzwiach siedem zamków, do których po jednym kluczu otrzymują prezydent, premier, marszałek sejmu, marszałek senat, prezydent miasta stołecznego Pragi, arcybiskup praski i dziekan kapituły katedralnej. Główny skarb – Korona św. Wacława została ufundowana przez Karola IV na uroczystości koronacyjne w 1346 roku; waży prawie 2,5 kg, do jej wykonania użyto 24-karatowego złota, spineli, szmaragdów, szafirów i pereł, które częściowo pochodziły z poprzednich insygniów koronacyjnych dynastii Przemyślidów. W krzyżu na szczycie korony umieszczono fragment ciernia z korony cierniowej Chrystusa. Do korony dołączony jest oryginalny futerał wykonany ze skóry (również 1346 rok). Używanie korony zostało uregulowane bullą papieża Klemensa VI datowaną na 6 maja 1346. W 1354 regalia wzbogacono o Krzyż Koronacyjny, w Krym umieszczono relikwie Krzyża Świętego, gwoździa, korony, gąbki i powroza. Następnie w 1365 dodano Miecz świętego Wacława, w pierwszej połowie XVI wieku Berło i Jabłko, a w pierwszej połowie XVIII wieku Płaszcz Koronacyjny. Skarby są niedostępne dla zwiedzających (poza nielicznymi okazjami), ale wierne kopie insygniów można podziwiać w Pałacu Lobkoviców.

Z południowego ramienia transeptu widać od wewnątrz Złotą Bramę, nad którą znajduje się wielki herb republiki Czeskiej z lat trzydziestych XX wieku oraz hasło, nawiązujące do działalności husytów „Pravda vitezi”, co znaczy „prawda zwycięża”, oryginalnie w czasie teraźniejszym. Znajduje się tu ciekawy zabytek późnogotyckiego snycerstwa – rzeźba Madonny z Pilzna (ok. 1500) oraz sąsiadujący z nią pomnik poległych w czasie I wojny światowej. Nie sposób nie zobaczyć wielkiej figury Chrystusa wykonanej z marmuru na początku XX wieku oraz nagrobka marszałka hr. Leopolda Slika z 1723 r.

Kilka kroków dalej Kaplica Hasenburska, umieszczona w przyziemiu wielkiej wieży katedralnej, na której szczyt prowadzą kręcone schody. Nazwa kaplicy pochodzi od arcybiskupa Zbyńka Zajica z Hasenburka, którego pochowano tu w 1411 roku. Ze względu na grubość murów, do kaplicy wejść można jedynie przez niewielki portal, który w 1928 roku Wojciech Sucharda ozdobił postaciami świętych Franciszka i Karola Boromeusza oraz braci Maadrów, fundatorów kaplicy, wyżej barokowy krucyfiks. Pomieszczenie zdobi duże wotywne malowidło ścienne przedstawiające NMP w otoczeniu czeskich świętych oraz cesarza Ferdynanda II z rodziną (M. Mayer, 1631). Witraż Cyryla Boudy z 1934 r. przypomina o położeniu kamienia węgielnego pod rozbudowę świątyni w roku 1873. Ściany zdobią tabliczki z nazwiskami ofiarodawców przedsięwzięcia.

Kaplicę Thunovską ufundował zasłużony dla Pragi ród Thunów (na przykład pochodzący z niego Franciszek przyczynił się do rozbudowy katedry). Zachwyca przedstawione w ołtarzu ciało ukrzyżowanego Chrystus (1579-1580). Franciszek Kysela i Józef Vlasak w latach 1927-1929 na zlecenie towarzystwa ubezpieczeniowego ozdobili kaplicę witrażami, o dość specyficznej, aczkolwiek nawiązującej do fundatora, tematyce: powódź, gradobicie, pożar, starość i śmierć. Niewielki portal wewnątrz prowadzi do biblioteki kapitulnej, w której przechowywano wiele cennych manuskryptów i druków, m. in. fragment Ewangelii wg św. Marka z VI wieku oraz iluminowany Ewangeliarz karoliński z IX wieku w starszej oprawie z podobizną św. Pawła, wykonanym z kości słoniowej około IV wieku, inkunabuły czeskie z XI-XVI w. (obecnie te cenne eksponaty znajdują się w archiwum Kancelarii Prezydenta).

W Kaplicy Bożego Grobu znajduje się wczesnobarokowy ołtarz św. Anny z 1674 r., początkowo umieszczony w kościele świętego Jerzego. Wiszący tu obrazy: Święta Rodzina z drugiej połowy XVII (być może ze szkoły Rubensa) oraz Maria Magdalena z około 1600 roku, włoskiego pochodzenia. Witraż zaprojektował w 1933 Karol Svolinski.

Ostatnia jest Kaplica świętej Ludmiły, której życie przedstawiono na pozłacanej kracie z 1938 roku. Kaplica zwana jest też chrzcielną (křestní), zdobi ją mozaika Chrzest Chrystusa w Jordanie z 1955 r., którą tak samo jak Witraż Zesłanie Ducha Świętego z 1933, zaprojektował Max Švabinsky. W ołtarzu znajduje się popiersia czeskich świętych i rzeźba świętej Ludmiły z 1845 roku, dłuta Emmanuela Maxa, wykonana w marmurze kararyjskim. Zamieszczony na ścianie obraz Złożenie do grobu pochodzi z XVII wieku.

Teraz kolej na nawę główną. Nad środkowym wejściem w dziennym świetle wspaniale prezentuje się witraż Franciszka Kyseli Stworzenie Świata o powierzchni 100 m2, składający się z 27 tysięcy kawałków barwnego szkła. Schody, które znajdziemy pośrodku nawy głównej prowadzą do Krypty Królewskiej, zawierającej głównie XX-wieczne sarkofagi władców: w centrum spoczywa Karol IV, po lewej Władysław Pogrobowiec, po prawej Jerzy z Podiebradów, za nimi Wacław IV i żony Karola IV. Czasy renesansu pamięta, znajdująca się na podwyższeniu, bogato zdobiona cynowa trumna Rudolfa II. Spoczywa tutaj także arcyksiężniczka Maria Amelia (córka Mari Teresy) i członkowie rodu Przemyślidów.

Cztery filary, na których opiera się skrzyżowanie nawy głównej i transeptu o zdobią złocone figury czeskich patronów: św. Wita, Jana Nepomucena, Zygmunta, Wojciecha, Ludmiły, Wacława, Prokopa i Norberta, wykonane przez Franciszka Preissa w 1696 roku. Przy następnym filarze po lewej barokowa ambona. Przed schodami ołtarzowymi Mauzoleum Cesarskie, otoczone renesansowym ogrodzeniem. Duży nagrobek z białego marmuru ma kształt łoża, na którym spoczywają trzy postacie: Anny Jagiellonki, jej męża, cesarza Ferdynanda I i ich syna Maksymiliana II – niedoszłego króla Polski. Nad nimi triumfujący Zmartwychwstały Chrystus. W okresie renesansu obok stała również kaplica św. Wojciecha, która nie dotrwała do naszych czasów.

Przejście nawą główną w kierunku prezbiterium to doskonała okazja, by podziwiać zapał budowniczych świątyni, którzy zachwyceni dziełem mistrza, starali się kontynuować Parlerowskie innowacje, powtarzając w XIX-wiecznej nawie zdobnictwo z XIV-wiecznego chóru dla duchowieństwa. Prezbiterium, nawa gówna i nawy boczne nakryte są sklepieniem sieciowym, ożywione parzystymi ciągami żeber, które nie przecinaj się w centrum sklepienia, lecz w pewnej odległości – utworzone w ten sposób wysklepki mają formę romboidalną. To swoista nowość wprowadzone przez Parlera. Chór katedry od wschodu rozświetlają XX -wieczny witraże przedstawiający Trójcę Świętą, Madonnę, św. Wacława, Spitygniewa i Karola IV. Arkadowa galeria pod oknami to słynne parlerowskie tryforium, niedostępne dla zwiedzających. Na jego zewnętrznej stronie w prezbiterium umieszczono w XIV wieku postaci świętych. Od lewej: Prokop, Wojciech, Ludmiła, Wacław, Maryja, Chrystus, Wit, Zygmunt, Metody i Cyryl. Herby krajów korony Habsburskiej z czasów Ferdynanda I (1550-1554) uzupełniono herbami Republiki Czechosłowackiej z lat 30 XX wieku. Wewnętrzną galerię Parler przewidział dla kamiennych portretów członków dynastii luksemburskiej i zasłużonych dla katedry artystów (21 popiersi z piaskowca w latach 1373-1385 wykonali członkowie strzechy Parlera). XIX-wieczni budowniczowie katedry odwzorowali pomysł mistrza i tak utworzoną w nawie głównej galerię przeznaczono na uwiecznienie zasłużonych dla kraju obywateli.

W centrum prezbiterium znajduje się neogotycki kamienny Ołtarz Główny, powstały w latach 1869-1893 na miejscu poprzedniego, ręki Łukasza Cranacha. Ołtarz, podobnie jak inne dzieła, został zniszczony w 1619 r. przez husytów. W niszach umieszczono sześć relikwiarzy czeskich patronów, antypendium zdobią postacie siedmiu proroków ze Starego Testamentu, dzieło Franciszka Sequensa. W centrum ustawiono krucyfiks, który skupia uwagę uczestników liturgii.

Katedra Świętych Wita, Wacława i Wojciecha jest tak wspaniałym obiektem, że podziw odwiedzających dla jej twórców – architektów, rzeźbiarzy, malarzy, budowniczych nie mija nawet na chwilę. Zabraknie dnia na obejrzenie wszystkich cennych zabytkowych rzeczy, które wprawiają człowieka w zdumienie w trakcie zwiedzania. Jedna wizyta nie wystarczy. Koniecznie trzeba tu wrócić.

Przypisy

1 A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, Pruszków 2007, s. 102.

2 Oryginał znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym. Więcej danych o historii tej rzeźby zob. A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, Pruszków 2007, s. 102.

3 Co do wagi dzwonu źródła podają pomiędzy 15 a 18 ton, por. A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, Pruszków 2007, s. 106.

4 Por. A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, Pruszków 2007, s. 107.

5 Historię Agnieszki Czeskiej wyczerpująco omawia J. Němec: Agnese di Boemia. La vita, il culto, la ‘legenda’. (Ricerche francescane  7), Padova 1987.

6 Według innych 1204-1205. Tę datę sugeruje Česká liturgická komise, Denní modlitba církve, Praha 1987, s. 810.

7 Według innych źródeł waga wynosi dwie tony, por. A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, s. 117.

8 Tamże, s. 109.

9 Tamże, s. 110, Zob. również A. Strojny, Praga. Złoty hrad nad Wełtawą, Kraków 2009, s. 157.

10 A. Kroh, Praga. Przewodnik turystyczny, s. 110.